Tradusaun iha Tetum: Sumáriu Prinsipál husi Livru
Títulu: Inteligénsia Artifisiál: Fundamentu no Oportunidade Estratéjika ba Futuru Timor-Leste, 2025
Autor: Onno W. Purbo
Objetivu: Fornese guia prátiku no inkluzivu ba komprende no aplika Inteligénsia Artifisiál (IA) ba transformasaun digitál soberanu iha Timor-Leste.
Foreword (Prefásiu)
Inteligénsia Artifisiál (IA) laos de’it ba nasaun boot ka riku. Ho ferramentas open-source no koñesimentu globál, Timor-Leste bele dezenvolve kapasidade IA ne’ebé adapta ba lian lokál, nesesidade komunidade, no talentu lokál. Livru ida-ne’e propoin planu iha faze tolu (2025–2035):
- Faze 1: Fundamentu – Dezenvolve kapasidade umanu no lansa projetu pilotu ho IA open-source.
- Faze 2: Akselerasaun – Aumenta infrastrutura nasionál no espande ba saúde, turizmu, no edukasaun.
- Faze 3: Lideransa Rejionál – Pozisiona Timor-Leste hanesan sentru inovasaun IA ba nasaun ki’ik no dezenvolvimentu.
Objetivu: Empodera komunidade, asegura soberania dadus, no promove solusaun sustentavel ho IA ne’ebé kontroladu lokálmente.
Objetivu Livru
- Empodera: Fó koñesimentu IA ba joven, edukador, no funsionáriu públiku.
- Lokáliza: Uza IA ba resolve problema iha agrikultura, edukasaun, saúde, no prezervasaun kultura.
- Estratéjiku: Kria planu nasionál ba ekosistema IA ho padraun aberto no governasa inkluzivu.
- Inspira: Apresenta kazu estudu globál no ideia projetu ne’ebé Timor-Leste bele adapta.
- Prezerva Identidade: Uza IA ho respeitu ba lian lokál no privacidade dadus.
Parte I: Fundamentu – Komprende IA ba Timor-Leste
Kapítulu 1: Saida Mak IA no Tanba Saida Importante?
- IA laos ameasa, maibé ferramenta ba ajuda pensa no servisu ho efikásia.
- Ezemplu Lokál:
- Aplikasaun tradusaun Tetum-Portugés ba edukasaun no saúde.
- App previsão tempu ba agrikultor.
- Ferramenta presu merkadu ba produtor kafé.
- Importánsia: IA bele ajuda Timor-Leste supera desafiu hanesan edukasaun limitadu, izolamentu geográfiku, no risku klimátiku.
Kapítulu 2: Istória IA no Ferramentas Open-Source
- IA orijinál husi ideia Alan Turing iha 1950.
- Agora, IA aksesível tanba dadus, komputador baratu, no kolaborasaun open-source.
- Ferramentas Grátis:
- ChatGPT (OpenAI) ba tradusaun no ensinu.
- LLaMA (Meta AI) ba lian lokál.
- Stable Diffusion ba imajen.
- Whisper ba rekonyesimentu voz Tetum.
- Oportunidade: Timor-Leste bele uza ferramentas ida-ne’e ba solusaun lokál, hanesan app tradusaun Tetum offline.
Kapítulu 3: Teknolojia IA Prinsipál
- Dadus: Uza dadus lokál (agrikultura, edukasaun, lian) ba treina IA.
- Tipu Machine Learning:
- Supervised Learning: Presu rendimentu kafé ho dadus tempu no rai.
- Unsupervised Learning: Analiza presu merkadu.
- Reinforcement Learning: Otimiza irrigasaun.
- Ferramentas Open-Source: TensorFlow, PyTorch, Hugging Face, Kaggle.
Parte II: Relevánsia Globál – IA Transforma Mundu
Kapítulu 4: IA ba Kresimentu Ekonomia
- Saúde: IA ajuda deteta malária iha Afrika ho mikroskópiu baratu. Timor-Leste bele uza OpenMRS no TensorFlow ba diagnóstiku.
- Agrikultura: India uza satelite ba previsão kolleita. Timor-Leste bele uza WaPOR no Google Earth Engine.
- Edukasaun: Moodle ho IA ajuda personaliza aprendisajen.
Kapítulu 5: IA ba Sosiedade no Governasaun
- Chatbot Públiku: Uza Rasa ba informasaun iha Tetum kona-ba servisu públiku.
- Edukasaun Offline: Kolibri ba eskola rurál ho IA personalizadu.
- Prezervasaun Kultura: OpenCV no Whisper ba dokumenta Tais no istória orál.
Parte III: Kontestu Lokál – IA ba Soberania
Kapítulu 6: Oportunidade Estratéjika
- Agrikultura: Drones ho OpenDroneMap ba monitora kafé; Scikit-learn ba previsão kolleita.
- Peskas: Satelite Sentinel-1 ba deteta peska ilegál.
- Turizmu: Chatbot Rasa ba informasaun turista; sistema rekomendasaun ho Surprise.
- Edukasaun: Moodle offline ho IA; NLP ba prezerva lian lokál.
Kapítulu 7: Ekosistema IA Open-Source
- Edukasaun: Integra IA iha UNTL ho Fast.ai no Kaggle.
- Infrastrutura: Uza Google Colab no PostgreSQL ba dadus lokál.
- Polítika: Kria estratejia IA nasionál ho privacidade no ética.
Kapítulu 8: Ideia Projeitu Inspirador
- KOPI-AI: App ba preco kualidade kafé ho TensorFlow.
- TaisNet: Dokumenta Tais ho OpenCV no YOLOv8.
- EduBot: Chatbot edukasaun Tetum ho Rasa.
- Internet OFFLINE: Moodle offline ho Kolibri ba eskola rurál.
Parte IV: Dalan Ba Oin – Desafiu no Vizaun
Kapítulu 9: Supera Barreira
- Infrastrutura: Uza Kolibri no mesh networks ba konektividade limitadu.
- Talento: Promove MOOCs (Coursera, Fast.ai) no hackathons lokál.
- Dadus: Koleita dadus Tetum ho Mozilla Common Voice.
- Orsamentu: Foka iha pilotu open-source hanesan chatbot saúde.
Kapítulu 10: Étika IA
- Bias: Envolve komunidade ba valida modelus IA.
- Privacidade: Uza CryptPad no Nextcloud ba proteje dadus.
- Inklusaun: Dezenvolve IA iha Tetum no lian lokál ho spaCy no Rasa.
Kapítulu 11: Planu IA 2025–2035
- Faze 1 (2025–2027): Treinamentu ho Fast.ai; pilotu chatbot no previsão kafé.
- Faze 2 (2028–2031): Sentru dadus ho Nextcloud; espande ba saúde no turizmu.
- Faze 3 (2032–2035): Startup IA no Summit AI ba nasaun illa.
Anexu: Glosáriu IA no Kuríkulu
- Glosáriu: Termus hanesan “Machine Learning” (ex., tamba saida aluno abandonu eskola), “NLP” (ex., tradusaun Tetum), no “Computer Vision” (ex., deteta moras rai).
- Kuríkulu (4–12):
- Primária: Scratch no Google Teachable Machine.
- Sekundária: App Inventor, ChatGPT, Orange ba projetu IA.
- Senior: NLP, analitika dadus, no projetu real ho Rasa no TensorFlow.
Kona-ba Autor
Onno W. Purbo mak Rektor ITTS, advokadu copyleft, no pioneru internet iha Indonézia. Nia publika livru 50+, inklui eBooks grátis ba edukasaun, no opera server e-Learning ho 65,000+ estudantes.
No comments:
Post a Comment